علل شکست نهضت ملی نفت
29
اسفند هر سال یادآور خاطره‌ای بزرگ برای ما ایرانیان است. خاطره‌ای شیرین
که با یاد آن بر پدران و مادران خود که در راه آزادی و استقلال این سرزمین
کوشیدند، درود می‌فرستیم. 29 اسفند یادآور خوبی‌ها و زشتی‌هایی هست که مثل
هر حادثه‌ی تاریخی دیگر بایستی به هر دو جنبه‌ی آن توجه کرد. خوبی‌هایی
همچون اتحاد مردم ایران، تبعیت از رهبری ملی و اسلامی و در نهایت بیرون
راندن استعمارگران و دست‌نشاندگان آنها از این سرزمین. اما نباید از یاد
برد که این حادثه‌ی تاریخی تجربه‌های تلخی نیز دارد؛ شکست اتحاد بین رهبران
نهضت، فریب مردم توسط مزدوران داخلی و خارجی، و در نهایت انحراف از اهداف
اصلی، از جمله‌ی آن موارد است.
بدون شک 29 اسفند، خاطراتی از مصدق و کاشانی، جنگ برای نفت، فشار اقتصادی
بر مردم، رزم‌آرا، هژیر و در نهایت حادثه‌ی تلخ 28 مرداد 1332 را در ذهن ما
زنده می‌کند، که هیچ یک بدون ارتباط با دیگری نیستند.
در این مقاله برآنیم عوامل ایجادکننده‌ی نهضت 29 اسفند را بررسی کرده و
ارتباط این عوامل را نشان دهیم تا از 29 اسفند حادثه‌ی تلخ 28 مرداد 1332
را نیز بیرون آوریم.
مقدمه
تاریخ معاصر ما عجین است با نفوذ استعمارگران و دلالان آنها برای غارت
منابع سرشار ایرانیان. آنان با شیوه‌های مختلف از جمله ایجاد توطئه و به
قدرت رساندن نیروهای حافظ منافع خود و بستن قراردادهای یک طرفه همچون
قراردادهای 1919، 1907 و... خون ایرانیان را می‌مکیدند. در این بین ایران
به علت داشتن منابع سرشار انرژی نفت همواره مورد توجه کشورهای استعمارگری
همچون روسیه و خصوصاً انگلیس بوده است. آنان از ضعف ایرانیان در استخراج
نفت استفاده کرده و با بستن قراردادهای گوناگون به مکیدن این منبع
می‌پرداختند. در حدود سالهای 1324 زمزمه‌های ملی کردن صنعت نفت برای اولین
بار به گوش رسید اما طرح جدی آن در سال 1328 بود که مخالفان جدی داخلی و
خارجی داشت؛ رزم‌آرای نخست‌وزیر مخالف جدی داخلی بود و انگلیس مخالف جدی
خارجی که حتی دست به اعزام ناوگان به خلیج فارس زد و ایران را تهدید نظامی
نمود. مردم ایران بیش از 16 ماه مقاومت کردند و در نهایت با رهبری آیت‌الله
کاشانی به عنوان شخصیت برجستة مذهبی و دکتر مصدق به عنوان شخصیت برجستة
ملی در 29 اسفند 1329 نهضت ملی شدن صنعت نفت را به ثمر رساندند. مخالفان،
اگرچه در آغاز نتوانستند کاری از پیش ببرند اما در ادامه با ایجاد تفرقه
میان گروه‌های ملی و مذهبی این جریان بزرگ که می‌توانست مقدمه‌ای برای قطع
دست استعمارگران باشد را به شکست کشاندند. در این مقاله به دنبال بررسی علل
ایجاد و شکست این نهضت ملی-مذهبی می‌باشیم.
عوامل ایجاد کننده‌ی نهضت
اگر بخواهیم عوامل ایجادکننده این نهضت تأثیرگذار را توضیح دهیم به طور حتم
بایستی دو گروه ملّی و مذهبی را از گروه‌های اصلی ایجادکننده‌ی نهضت دانست
که هر یک به اندازه‌ی خود نقش خود را ایفا کرده‌اند. اما متأسفانه بعضی از
افراد بدون هیچ دلیلی سعی می‌کنند یکی از گروه‌ها را کم‌رنگ جلوه دهند. ما
در این قسمت سعی می‌کنیم نقش هر یک را به طور خلاصه و تاریخ وار ذکر کنیم.
گروه ملی: به طور حتم یکی از گروه‌های تأثیرگذار در این نهضت، گروه ملی به
رهبری دکتر محمد مصدق می‌باشند. برخلاف گفته‌های بعضی از افراد در این باره
که مصدق تا سال 1329 هیچ فعالیتی برای ملی شدن صنعت نفت نکرده‌اند. او
«بارها از خسارات قرارداد 1312 در زمان رضا شاه و تحمیلی بودن آن سخن رانده
است ولی آنچه لازم است در اینجا یادآور شویم اینکه به نظر او این قرارداد
از نظر حقوقی باطل است، زیرا عاقد قرارداد می‌بایست آزاد باشد و وزرای
دوران دیکتاتوری عناصری مسلوب‌الاختیار بوده‌اند که فقط دستورات صادره را
اجرا می‌کردند» (اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا، 1357، 76).
مصدق فعالیت‌های خود را در این زمینه ادامه داد. اما این گونه فعالیت‌ها
نتوانست مانعی جدی برای استعمارگران محسوب شود. و در جنگ جهانی دوم نیز
شرکت نفت ایران – انگلیس حدود 50% سوخت کشتی‌های جنگی انگلیس را تأمین
می‌کرد. بعد از جنگ جهانی دوم در جریان اشغال ایران توسط شوروی، شرط این
کشور برای خروج از ایران عقد قراردادی در زمینه‌ی نفت با ایران بود
